ارزیابی و آسیب شناسی نقش رسانه ها در گسترش فرهنگ نماز

بحث از گسترش فرهنگ نماز در رسانه ، بخشی از تبلیغ معارف دینی از رسانه یا به نحو دقیق تر بخشی از کارکرد رسانه دینی است که باید بخش های مختلف برنامه در این خصوص هماهنگ باشند.
اصولاً دو تصور از رسانه اسلامی وجود دارد؛ یکی : آنکه تأثیر پسوند اسلامی این مقدار است که برخی برنامه های اسلامی از این رسانه پخش می شود.
یعنی در تعدادی از برنامه های این رسانه تبلیغ اسلام صورت می گیرد. مانند اینکه فرض کنیم وظیفه تهیه برنامه های اسلامی فقط به عهده گروههایی مانند معارف اسلامی و مناسبت ها در صدا و سیماست و گروه هایی مانند فیلم و سریال ، اجتماعی ، اقتصادی و... در این باره مسؤولیتی ندارند.
تصور دوم: این است که وجود پسوند اسلامی به این معناست که مبانی و معارف اسلامی ساری و جاری در تمام برنامه هاست و در این صورت فقط گروههای معارف یا مناسبت ها عهده دار ساخت برنامه های اسلامی نیستند که البته تصویر دوم صحیح است . یعنی تحکیم مبانی و تبلیغ اسلام در همه بخش ها مورد توجه است و در کل رسانه هماهنگ صورت می گیرد. یعنی همچنان که گروه معارف تبلیغ می کند در سریال ها نیز تبلیغ غیر مستقیم صورت می گیرد.

از منظر دیگر نیز این موضوع قابل تبیین است ، به این بیان که برخی کارشناسان امور رسانه ها که برای رسانه های جمعی مانند رادیو و تلویزیون عمدتاً چند کارکرد، شامل آموزش و تربیت ، اطلاع رسانی و سرگرمی و تفریحی را مطرح می کنند، تفکیک اینها را از هم در موفقیت و تاثیرگذاری رسانه برای رسیدن به اهداف خود مضر می دانند. یعنی معتقدند رسانه باید در حالی که برنامه سرگرمی پخش می کند آموزش بدهد. یا آنگاه که آموزش می دهد، اطلاع رسانی کند.
به بیان یکی از صاحب نظران ، چون انگیزه مخاطب برای دیدن برنامه های سرگرمی قوی است ، آموزش و اطلاع رسانی در ضمن این گونه برنامه ها می تواند بهتر محقق شود: «سرگرمی یک انگیزه دهنده بزرگ است . وقتی مردم سرگرم می شوند، گوش می دهند. افزون بر این ، سرگرم کننده بودن پیام به این معنا نیست که اگر پیامی سرگرم کننده بود، اطلاع دهنده و قانع کننده و آموزش دهنده نیست .
در حقیقت ، مقوله های هدف های ارتباطی ، مقوله هایی همگرا و متداخلند. هر هدفی می تواند به طور مقدماتی حکم یک مقصد اولیه را داشته باشد تا برخی از هدف ها و یا تمامی هدف های دیگر را در کاربردهای علمی به کار گیرد.» 2

بنا بر این تعارض در بخش های مختلف و ناهماهنگی در کارکرد سیستمی رسانه در این باب ، مانعی برای گسترش و تاثیر فرهنگ اسلامی است و در مقابل هماهنگی و کارکرد منظم بخش های مختلف رسانه ضریب موفقیت و اطمینان به تاثیرگذاری را در شناختی و معرفی ، احساسی و عاطفی و رفتاری انسان از یکدیگر تاثیر می پذیرد و تخریب یا تضعیف هر یک بر دیگری اثر می گذارد. لهذا اگر انسان به دیدن فیلم بیشتر علاقه مند است ، آموزش مؤثر نیز در همانجا واقع می شود.

در خصوص نماز که محور عبادات و پای هو اساس خودسازی و رابطه با حق تعالی است و تبلیغ آن در رسانه ، این امر اهمیت فوق العاده دارد؛ زیرا همان طور که نماز مقدمات ظاهری مانند پاکی و طهارت و شرایط مکان و لباس موقعیت فیزیکی ، دارد، مقدمات باطنی نیز دارد که عمده مطلب و آنچه مصلی را به مقصد نهایی نزدیک می کند و همین باطن نماز است . امام راحل (ره ) فرموده اند: «بدان که از برای نماز غیر از این صورت ، معنایی است و غیر از این ظاهر، باطنی است ؛ و چنان چه ظاهر را آدابی است که مراعات ننمودن آنها یا موجب بطلان نماز صوری یا نقصان آن گردد، همین طور از برای باطن آدابی است قلبیه باطنیه که با مراعات ننمودن آنها، نماز معنوی را بطلان یا نقصان دست بدهد؛ چنان چه با مراعات آنها نماز دارای روح ملکوتی شود.» 3

کارکرد رسانه باید به گونه ای باشد که به تحقق مقدمات باطنی نماز بویژه در وقت اذان کمک کند و نه تنها آن را مختل نسازد که موجب زمینه سازی و برانگیختن روح معنوی و احساس نیاز و تعلق به نماز در مخاطبان شود. طبعاً این کار مستلزم برنامه ریزی و تدارک زمینه مناسب است .
آنچه به لحاظ اهمیت در اینجا باید یادآور شد طراحی و تنظیم برنامه (کنداکتور) پخش به نحوی است که حتی الامکان برنامه های قبل از اذان با شیب مناسبی مخاطبان را برای نماز آماده کند، همچنین برنامه های بعد از اذان نیز متناسب با نماز و حالات معنوی آن باشد و حتی الامکان از قرار گرفتن نماز بین دو قسمت جذاب برنامه که فکر و ذهن مخاطب را به خود دیگر می کند جلوگیری شود.
برای این منظور باید متناسب با فصول مختلف سال در چینش برنامه وقت نماز اصل باشد و در غیر مواردی که برنامه زنده و مستقیم پخش می شود و چاره ای از آن نیست ، سایر برنامه ها با وقت نماز تنظیم شود. حتی برخی بخش های پربیننده خبر که در برخی از فصول سال به وقت اذان برمی خورد، متناسب با اوقات شرعی انعطاف بیابد. در اینجا به کارگیری خلاقیت ها و هنرمندی ها اهمیت زیادی دارد. مثلاً در رسانه تصویری به هنگام پخش قرآن ، به جای نمایش تکراری قاری یا صحنه های ساختمان و دیوارهای مساجد و غیره یا به تصویردرآوردن صحنه های جاذب و جالب از اقشار مختلفی که در حال آماده شدن برای نماز هستند مانند کشاورز کنار زمین ، کارگر در کارخانه ، کارمند در اداره ، راننده در کنار جاده ، اهل منزل در خانه ، دانش آموز و دانشجو در محل تحصیل و حتی عوامل پخش و مجریان تلویزیون در استادیوها و محل پخش برنامه ها، جلب و تحریک بسوی نماز صورت گیرد و به هنگام پخش اذان نیز تصویر جذاب همین افراد در حال نماز نمایش شود.
بویژه آنکه برای واقعی جلوه دادن و تاثیرگذاری بیشتر، در تصویرها ملاحظه صبح و ظهر و شب بشود، به نحوی که تصویر حاکی از همان وقت شبانه روز باشد.

مقام معظم رهبری (دام ظله ) در دیدار اخیر با رئیس و معاونان سازمان صدا و سیما در همین خصوص فرموده اند: «... تمایل عموم به فیلم و سریال است من با بالاترش را می خواهم بگویم ، تاثیرگذاری هم متعلق به فیلم و سریال است . یعنی اگر فرض کنیم تمایل عمومی هم نباشد شما باید تبلیغ غیرمستقیم کنید. والا حالا فرضاً فلان عالم ، فاضل درجه یک قم نشست کوهی از معلومات را هم بیرون ریخت .
بحث سر این نیست که این چقدر خوب است . بحث سر این است که این چیز خوب ، چقدر دارد ذهن مخاطب را می سازد، ما دنبال این هستیم . این البته در سریال هست ، در فیلم هست ، این در یک ضربه کوچک یک برنامه بزرگ است . مثلاً فرض کنیم که در یک کلاس دبیرستان ، یک کلاس دینی است . یک معلم آنجا می ایستد نیم ساعت ، سه ربع ساعت ، از خدا و دین ، اینها می گوید. خوب دیدید بازتاب هایش چه چیزی است . غالباً بچه ها از معلم دینی گریزان ، به خصوص اگر چنان چه او آدم خوش بیان و جذابی هم نباشد. این یک جور تبلیغ دین است .

یک جور دیگر هم این است که معلم فیزیک در اثنای کار علمی خودش مثلاً یک تک مضراب بزند بگوید صنع الهی این است - یک کلمه - ببینید این چقدر تاثیر دینی می گذارد. من دنبال این هستم . من می گویم ما در صدا و سیما معلم دینی نیاورید آنجا بگذارید مردم را متنفر کند. شما یک برنامه جذاب بگذارید آن نکته را وسطش بزنید. آن خوب است .» 4

همکاری،تنظیم و هماهنگی رسانه با نهادها و مؤسسات تاثیرگذار بیرون از رسانه

در کشور برخی از مؤسسات به طور ویژه به کار تبلیغ و بسط معارف دینی مشغولند و برخی نیز در ضمن فعالیت های خود به این امر می پردازند.
قسم اول مانند مؤسسات ارشادی و تبلیغی حوزه های علمیه ، سازمان تبلیغات اسلامی و بسیاری از مراکز دولتی و خصوصی که به این کار می پردازند.
بخش دوم مانند وزارت آموزش و پرورش ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، فرهنگسراها و مانند اینها که تبلیغ و ترویج معارف اسلامی جزیی از فعالیت های آنان محسوب می شود رسانه های عمومی و بویژه صدا و سیما در کار بسط معارف اسلام و تبلیغ نماز لازم است اولاً از اطلاعات و دستاوردها و امکانات آنان به خوبی استفاده کنند. و ثانیاً برای پرهیز از هرگونه ناهماهنگی و تعارض در ارائه مفاهیم ، اهداف و راهکارها فعالیت های خود را با آنان هماهنگ سازند که البته این همکاری در شکل متقابل و مؤثر آن نه تنها موجب تاثیرگذاری بهتر در جامعه می شود، بلکه موجب رشد و تکامل متقابل نهادهای ارشادی نیز می گردد
بی تردید برای گشودن افق های تازه و ابتکارات نو و جذاب در عصر ارتباطات و موفقیت چشمگیر رسانه های جمعی که عمدتاً در غرب با زیربنای تفکر مادی فعالیت می کنند، و در شرایط نوپایی جمهوری اسلامی و فقدان تجربیات کافی در اداره امور جامعه به خصوص تبلیغ دینی از رسانه ، توجه به این امر حیاتی است .

یکی از صاحب نظران حوزوی می گوید: «صدالبته آنچه را که فقهای گذشته گفته اند و نوشته اند و به تحقیق پرداخته اند پاسخگوی امروز مسائل هنر ما نیست . تطور موضوع ، متقاضیان و شرایط زمانی و مکانی به وجود آمده است که همه و همه بازنگری جدی به موضوع هنر را می طلبد بدون شک از وظایف مهم فقه پاسخگویی به نیازهای فردی و اجتماعی انسان هاست و رشد و بالندگی فقه هم ، در گرو همین پاسخگویی است .
در حال حاضر هنر از مقوله هایی است که مبتلا به جامعه ما است ؛
به عنوان مثال موسیقی که رایج ترین و پرمصرف ترین هنر است در رادیو و تلویزیون که امروز در ردیف سیستم های سازندگی است ، پخش موسیقی از این دو رسانه از امور حتمی و جدایی ناپذیر است و ناگزیر همه افراد جامعه دچار آن هستند، زیرا کمتر کسی است که خود را از این دو رسانه دور نگه دارد. همچنین کوته اندیشی است اگر کسی بپندارد این نظام جمهوری اسلامی است که پای این دو رسانه را به زندگی مردم باز کرده است . این پندار یا از سر غفلت و بی خبری از واقعیت های جهان ناشی و یا غرض ورزی است .» 5

چنان که در بیان فوق آمده است ، موسیقی امروزه جزو مصارف عمومی مردم شده است زیرا جزو لاینفک برنامه های صدا و سیماست و اگر توجه جدی نشود چه بسا توجه شدید نوجوانان و جوانان به این مقوله موجب شود انواعی از موسیقی های مبتذل و منحرف کننده به جای موسیقی های سالم و سازنده در اختیار آنان قرارگیرد.
این چنین است که عدم پاسخگویی مناسب و سالم و مطابق شرع از سویی و اقناع کننده و رضایت بخش بودن آن از سوی دیگر در این مسئله عنان اختیاربسیاری از جوانان علاقه مند را از ما گرفته به دیگران می سپارد و با همین موانع کوچک اما پراهمیت راه بر تاثیرگذاری و تبلیغ و عمل به وظایف دینی بسته می شود.

بدتر از آن زمانی است که عده ای از جوان ها فکر کنند چون موسیقی حرام گوش می کنند پس نماز خواندن دیگر بی فایده است . چنان که هر گونه تمنی ارضاء نابجایی ممکن است موجب این تخریب ذهنی و عملی در افراد شود. و از اینجا اهمیت پاسخگویی مناسب به نیازهای قابل قبول توسط رسانه نتایجی چند جانبه دارد و همکاری و هماهنگی نهادهای علمی ، تحقیقاتی و اجرایی در حوزه مباحث دینی پشتوانه موفقیت در این امر بسیار مهم است .

مقام معظم رهبری (دام ظله ) در بخشی از حکم اول خود به رئیس سازمان صدا و سیما مطلبی دارند که حاکی از توجه ایشان به این امر است : «در مباحث اسلامی به کیفیت و عمق والایی مطالب توجه ، و از طرح مطالب ضعیف و آمیخته به اوهام و سلایق شخصی پرهیز شود. و برای برآمدن این مقصود همکاری متین و سنجیده ای با حوزه های علمیه و علمای دین به خصوص فضلا و علمای عالی مقام حوزه مبارکه قم برگزار گردد. به طور کلی صدا و سیما مدرسی گسترده برای طرح حقایق اسلام ناب محمدی (ص ) و معارف اهل بیت (ع ) به گونه ای اصیل و صحیح گردد. در تولید برنامه های هنری از همکاری نهادهای فرهنگی کشور مانند وزارت کشور، وزارت ارشاد، سازمان تبلیغات و حوزه هنری و غیر آنها بیشترین بهره شایسته گرفته شود.» 6

توجه به شرایط اجتماعی و موقعیت مخاطب

به طور کلی مخاطبان زیادی به لحاظ سن ، جنس ، تحصیلات ، شغل ، موقعیت فرهنگی و اقتصادی موقعیت اعتقادی و دینی و مانند اینها برخوردارند. طبعاً در برنامه هایی که مخاطب عام دارد باید متوسط ها و عموم یا موقعیت اکثریت را در نظر گرفت . یعنی در عین آنکه برنامه ها از عمق و محتوای خوب برخوردارند قابل فهم عموم باشند و زبان یا فهم گروه خاص در آن اعمال نشود. همچنین در برنامه هایی که مخاطب خاص دارد، در عین حال که فهم و زبان مخاطب خاص مدنظر واقع می شود این نکته ظریف ملاحظه شود که گرچه می توان به لحاظ برنامه ریزی برای ارسال پیام مخاطبان را از هم تفکیک کرد اما به لحاظ شنیدن و دیدن نمی توان مخاطبان را ملزم کرد برنامه های ویژه خود را ببینند. کمااینکه تحقیقات نشان می دهد مثلاً بسیاری از کودکان برنامه های بزرگسالان و حتی فیلم سینمایی یا سریال های آخر شب تلویزیون را مشاهده کرده اند. ازاین رو برنامه های مخاطبان ویژه نیز باید به گونه ای تدارک شود که اگر مخاطبان دیگر در معرض آن قرار گرفتند از بدآموزی ها یا خسارت های احتمالی در امان باشند؛ که این یکی از امور دشوار در برنامه ریزی رسانه ای است .

از بین تفاوت های مخاطبان آنچه به لحاظ اهمیت اشاره می شود یکی توجه به نوجوانان و جوانان و طراحی برنامه های اذان و نماز و سایر برنامه های تبلیغی برای آنان است که باید با آموزش ، جذابیت ، بهره های هنری و نیز متناسب با روحیات این سنین که برخی از آنان تازه به تکلیف رسیده اند همراه باشد.

وجه دیگر، توجه به مراتب معرفت و ایمان مخاطبان است . از این حیث مخاطبان طیفی از افراد کم اعتقاد و کسانی که نماز را سبک می شمارند و اهتمامی در اقامه آن ندارند، تا کسانی را که اهل ذکر و معرفت بالا و توجه دائمی به انجام وظایف و ادای نماز اول وقت و نوافل و آداب هستندشامل می شود
چنان که اشاره شد از آنجا که نمی توان مخاطبان را در دیدن و شنیدن برنامه ها کاملاً از هم تفکیک کرد، به ناچار در رسانه باید به نحوی برنامه ریزی شود که غنا و عمق و معنویت موجود در برنامه های اذان و نماز افراد رده بالای طیف را راضی و مستغنی سازد و زبان ساده و جذابیت و شورانگیزی آن افراد پایین طیف را به ادای فریضه وادارد به عنوان مثال مانند معلمی که در کلاس درس حد وسط افراد کلاس را ملاحظه می کند، اما در نظر دارد که شاگردان قوی رانده و بدبین و شاگردان ضعیف ، خسته و دچار کج فهمی نشوند.
مثلاً سفارش ها و نصایح کم محتوای مجریان کم سن و سال و بعضاً غیر مسلط بر ادبیات موضوع از اموری است که می تواند موجب دلزدگی افراد اهل معرفت و آگاه شود، که در موارد متعددی از تحقیقات به عمل آمده این اشکال از سوی چنین افرادی دیده شده است .

توجه به تعارضات و اختلالت ناشی از برنامه های خارجی

برنامه هایی که در سایر کشورها ساخته و پرداخته می شود در فضای عمومی خود القاء کننده روح کلی حاکم بر نگاه و زیربنای فکری سازندگان آن به مخاطبان است . ضمن آنکه صحنه های نامناسب و منافی روحیه معنوی را نیز دربر دارد. رسانه در یک برنامه ریزی جامع و کارآمد باید بتواند بهترین و کم خسارت ترین برنامه ها را تهیه کند و هنگام پخش آنها نیز مراعات ساعات پخش و لحظات عرفانی و معنوی شبانه روز و اوقات اذان و نماز را بنماید.
درگذشته یکی از شبکه های سیما سریالی عربی را در ماه مبارک رمضان بلافاصله پس از اذان مغرب پخش می کرد که گرچه محتوا و قصه فیلم خوب بود، اما صحنه های متعدد زنان بی حجاب آن واقعاً با اوقات معنوی پس از افطار سنخیتی نداشت .

موضوع یاد شده از بعد فرهنگی مورد توجه محققان و صاحب نظران قرار گرفته است . برای مثال یکی از محققان پس از انجام تحقیقاتی در این باب چنین نتیجه گیری می کند: «از آنجاکه نقش تلویزیون انتقال فرهنگ است ، بنا بر این هر جامعه با توجه به فرهنگ خود برنامه های تلویزیونی را طراحی می کند و در این راه ممکن است از فرهنگ بیگانه نیز تاثیر بپذیرد. نظارت بر حضور این فرهنگ ها، پالایش و تشخیص عناصر سره از ناسره و جذب هنجارهای ارزشمند و مفید سایر جوامع از جمله وظایفی است که در تدوین برنامه های آموزشی بویژه برنامه های اخلاقی و مذهبی برعهده تولیدکنندگان آنهاست .» 7

اعتقاد و پایبندی برنامه ریزان و مجریان رسانه به موضوع نماز

شنیده ایم که آنتونی کوئین به هنگام ایفای نقش حمزه (ع ) در فیلم محمد رسول الله (ص ) چند ماه به مطالعه تاریخ صدر اسلام و حتی سرکشی به قبایلی از عرب که زندگی غیر شهرنشینی دارند می پردازد. و یکی از متخصصان ساخت برنامه در یک گفت وگوی تلویزیونی اظهار داشت : «هنگامی که ما مثلاً در جریان سریال تلویزیونی امام علی (ع ) از سیاهی لشکرهایی استفاده می کنیم که چلوکباب خورده و وارد صحنه شده اند: نمی توانیم توقع داشته باشیم اینها نمایانگر عربی باشند که سه تا خرما می خورد و وارد صحنه می شد» وی سپس به فیلم سینمایی روز واقعه اشاره می کند و می گوید: «در ابتدای این فیلم در کنار صحنه آرایی ، موسیقی و سایر عوامل جذاب ، آنچه جلوه واقعی به آن می داد حضور عرب های سوخته و تکیده در صحنه بود.» 8

در جایی که یک غذا خوردن می تواند بر نحوه بازیگری تاثیر بگذارد، قطعاً کسی که در نقش انسان موحدی بازی می کند می خواهد در صحنه فیلم نماز بخواند و رابطه با معبود را به عرصه بکشد، باید از جنبه اعتقادی و روحی با نماز خواندن سنخیت داشته باشد. و یا مجری که می خواهد مردم را برای نماز خواندن دعوت کند. باید خودش از حیث فهم و درک موضوع و پایبندی فرد با صلاحیتی باشد. چنان که می بینیم گاهی خانمی که در برخی فیلم ها نقش یک زن چادری را ایفا می کند، از نگهداری طبیعی و استفاده صحیح و جذاب از چادر ناتوان است زیرا با چادر بازی می کند، نه زندگی . به عبارت دیگر انسان باید با امور دینی و معنوی و بویژه نماز زندگی کند تا بتواند نقش آنرا نیز خوب اجرا نماید. از این رو تاثیر واقعی کلام آن کسی که جمله ای عقیدتی و یا توصیه ای عبادی یا اخلاقی را حتی در رسانه مطرح می کند، ناشی از میزان آگاهی ، پایبندی و اعتقاد وی به مفاد آن جمله است و همین امر برای بازیگران ، عامل مهمی در تاثیرگذاری و غیرتصنعی بودن نقش بازیگر است .

نکته دیگر اینکه باید توجه شود در فیلم ها و سریال ها، نمازگزار از نقش های تاثیرگذار فیلم باشد. مثلاً گاهی دیده می شود در فیلم ها پیرمرد یا پیرزنی نماز می خواند که هیچ گونه جاذبه ای برای مخاطب ندارد. یا در فیلم کسانی از نمادهای دینی استفاده می کنند که تناسب و سنخیتی با آن ندارند، مانند استفاده کردن از عبا و تسبیح که در برخی از موارد علاوه بر تصنعی جلوه کردن ، موجب تعارض و بی ارزشی و فقدان اعتبار نماد مذکور نزد مخاطب نیز می شود.

ملاحظه انتساب رسانه به حکومت اسلامی و اثرات ناشی از آن

در زمانی که رسانه دینی به حکومت دینی منتسب است ، تبلیغ آشکار، شرایط دشواری پیدا می کند. همچنین این تبلیغ ها از مسائل زیادی متاثر می شود.
اگر رسانه با دقت و هوشیاری پیام خود را ارسال نکند، بسا هر سخنی درباره معارف اسلام ، سیاسی و تحکمی جلوه کند. و یا مخاطبان از عملکرد حکومت مداران که منتسب به حکومت دینی هستند، برداشت بدبینانه ای داشته باشند که قبل از شنیدن محتوای هر پیامی آن را با ذهنیت مفی خود تفسیر نمایند.
به این ترتیب رسانه باید ضمن تایید اصل نظام با حفظ مصالح ، به نقد مسؤولان نظام بپردازد. تا مردم عملکرد ناصحیح برخی مسؤولان را به حساب نظام اسلامی و اسلام نگذارند، و در واقع از این حیث رسانه باید در بی طرفی کامل قرار داشته باشد تا مخاطبان به گفته هایش اعتماد کنند. تحقیقات نشان داده است مردم بین مباحث مختلفی که از رسانه پخش می شود تفکیک زیادی نمی کنند، یعنی بی اعتمادی مخاطب در یک بعد روی سایر ابعاد تاثیر می گذارد. بویژه در ارسال پیام های ارزشی و تبلیغ معارف دینی ، اصل مهم در نظر مخاطبان صلاحیت معرفتی و اعتقادی و اخلاقی گوینده است که برای رسانه نیز حائز اهمیت زیادی است .
حتی در جایی که مسؤولان نظام نماز بخوانند اما مثلاً با مراجعان خود بدرفتار باشند یا بدتر از آن ارباب رجوعی را به بهانه نماز بی اندازه معطل بگذارند و مانند اینها در ذهنیت مخاطبان نسبت به موضوع اثر می گذارد. در این موارد رسانه وظیفه ای مضاعف پیدا می کند، یعنی علاوه بر آنکه کار خود را خوب انجام می دهد باید با چشم بینا و تیزبین خود، ذهنیت های منفی مخاطبان را دریابد و سازنده ترین برخورد را با آن بنماید.

پیشنهادها و راه حل های عملی

پس از بیان چند موضوع اساسی راجع به آسیب شناسی رسانه در بسط و ترویج فرهنگ نماز، به ذکر پیشنهادهایی برای تحقق نکات یاد شده و موفقیت بیشتر رسانه در این امر مهم می پردازیم :

1ـ در برنامه های مربوط به نماز، نتایج دنیوی آنکه برای بیشتر مخاطبان اهمیت زیادی دارد بیان شود. تلویزیون الجزیره که هم اکنون فرستنده موفقی است برنامه ای دارد تحت عنوان «الشرع و الحیاة ». ما در صدای جمهوری اسلامی ایران سالهاست که برنامه ای تحت عنوان «علن و زندگی » داریم ، اما برنامه «دین و زندگی » نداشته ایم .
در حالی که این مقوله جای کار زیادی دارد؛ مثلاً یکی از نویسندگان معاصر در کتاب خود با استفاده از روایات نبوی و مباحث علمی روز توضیح می دهد که نماز فواید زیادی دارد مانند: آرامسازی و روان درمانگری ، افزایش عزت نفس و خودباوری ، تحمل کمبودها و از بین بردن احساسات حقارت آمیز. 9
که هر یک از اینها را می توان دستاوردهای مهمی برای نمازگزار در زندگی پر از مشکلات امروز دانست .

2ـ به هنگام اذان و ادای نماز بر رحمت واسعه خداوند و توبه پذیری حضرت ح تاکید شود. زیرا به علت مشکلات و مفاسد، افرادی هستند که بسا با انجام گناهان به چندان عظیمی خود را از رحمت خداوند مایوس بدانند و این امر مانع ادای نماز در آنان شود، که این امر توصیه قرآن کریم نیز می باشد: «من یقنط من رحمة ربه الاالضالون » 10

3ـ نمایش نماز خواندن افراد متفاوت از حیث سن ، شغل ، موقعیت فرهنگی ، اجتماعی و غیره در هنگام اذان و فاصله ای پس از آن .

4ـ سفارش تهیه برنامه های پرجاذبه و قوی برای اوقات اذان و نماز و بخش های دیگر برنامه ای توسط افراد خلاق و هنرمندی که خود معتقد و عامل باشند.

5ـ تدارک صحنه هایی که نشان دهد نماز خواندن با مظاهر ترقی و پیشرفت منافاتی ندارد. زیرا گاهی اینگونه تناقض ها که ناشی از ناآگاهی و یا دیدن الگوهای یک بعدی است ، سهم زیادی در واکنش های منفی افراد در قبال ادای نماز دارد.

6ـ در ترویج نماز و بویژه هنگام اذان و قبل از آن از اشعار و قطعات عرفانی که بحمدالله در ادبیات غنی ما فراوان است استفاده شود.

7ـ برنامه های قبل و بعد از نماز باید متناسب با اوقات معنوی و اقتضای عبادی اذان و اقامه طراحی شوند.

8ـ نماز خواندن برای هر شرایطی (چنان که شرع مقدس مقرر داشته است ) آسان نمایش داده شود.

9ـ برنامه اذان و نماز قبل یا بعد و احیاناً وسط برنامه های کودک و نوجوان و حتی جوانان متناسب با نیاز و فهم آنها تدارک شود.

10ـ برای ترویج فرهنگ نماز و ایجاد انگیزه در کسانی که آشنایی و انس زیادی با این فریضه ندارند خاطرات و نظرات شخصیت ها و افراد موفق درباره نماز از رسانه پخش شود. در این بین حتی ذکر یک جمله این افراد بزرگ تاثیر فراوان دارد. مثلاً مهاتما گاندی رهبر بزرگ هند گفته است : «اگر نماز نبود و با خدا ارتباط پیدا نمی کرد، به طور حتم سال ها بود که دیوانه شده بودم .» 11

11ـ استفاده از داستان ها، تمثیلات و ضرب المثل های آموزنده درباره نماز در بخش های مناسب برنامه ها؛ به منظور جذب و جلب توجه مخاطبان به اهمیت نماز.

12ـ از آنجا که تصورات برخی از مردم ما به ویژه جوانان از محیط های غیراسلامی بخصوص غرب غیرواقعی است ، یعنی این عده تصور می کنند هرآنکس و هرآنچه آنجاست از دین و معنویات به دور است ، و از سوی دیگر هنگامی که مظاهر پیشرفت و ترقی آنها را در علوم تجربی و فناوری های نوین را مشاهده می کنند ناخودآگاه گمان می کنند برای پیشرفت کردن یا مدرن بودن باید از دین و معنویات فاصله گرفت .
در چنین شرایطی نشان دادن جلوه های دین داری و معنویات و به ویژه نماز خواندن در غرب این برداشت ناصحیح را که یکی از عوامل مهم بحران هویت نیز هست اصلاح می کند.

13ـ آرامش خاطر و آسودگی روان از گم شده های مردم در روزگار ما است که همه نیازمند و طالب آن هستند. لهذا توجه دادن به این امر که فقط یاد خدا او نماز می تواند روح سرگردان انسان را آرام کند و از دغدغه های مختلف برهاند و خوشی دائمی برای انسان حاصل کند تاثیر زیادی خواهد داشت .
به ویژه اگر این موضوع با استفاده از هنر و در فیلم ها به صورت غیرمستقیم ارائه شود و در بیان آن از تحقیقات علمی انجام شده نیز بهره گیری شود برای توجه و ایجاد انگیزه به نماز خواندن بسیار مؤثر است . قرآن کریم بر این مطلب تاکید فرموده است : الابذکر الله تطمئن القلوب 12 و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا 13

14ـ صحنه های پخش اذان و ادای نماز در تلویزیون در عین داشتن محتوا و پیام مناسب ، لازم است از زیبایی و جاذبه کافی برخوردار باشد. زیرا در این صورت توجه به آن برای همگان به ویژه نوجوانان و جوانان دلپذیرتر می شود که «الله جمیل و یحب الجمال »

15ـ افرادی که به عنوان الگو برای نماز خواندن معرفی می شوند حتی الامکان شخصیت های دارای وجوه مختلف پذیرش از سوی مخاطبان باشند. تحقیقات نشان داده است که چنین افرادی مورد پذیرش و توجه دیگران برای این گونه امور قرار می گیرند. در یکی از نظرسنجی هایی که از مردم تهران درباره نماز جمعه ، صورت گرفته است ، پاسخ دهندگان که دیدگاهشان قابل تعمیم به کل شهروندان تهرانی است درباره مهم ترین ویژگی های یک امام جمعه به ترتیب به این امور اشاره کرده اند: درستکار و امین - آگاه به مشکلات جامعه و کوشا در رفع آنها- مؤمن و باتقوا- عالم - سیاستمدار- عادل و مورد قبول مردم . 14

یادآوری می شود همین تحقیق نشان می دهد که مردم یکی از ویژگی هایی را هم که در مراتب بعد آمده است غیر جناحی بودن دانسته اند، که به نظر می رسد در شرایط کنونی مبلغان دینی و مروجان نماز و رسانه ها باید به این امر توجه وافر کنند.

16ـ یکی از اقدامات مؤثر رسانه در امر نماز، آموزش و توجیه والدین در برخورد با فرزندان خود و واداشتن آنها به اداء نماز است . ضعف شناختی یا مشکلات رفتاری والدین نمازگزار در این باره اثرات سوئی بر گرایش فرزندان به نماز دارد.
برخی اطلاعات حاکی از آن است که گاهی خانواده ها به جای جذب فرزندان به نماز با رفتار غلط خود آنها را به نماز بدبین و از آن بیزار می کنند. در اینجا اولاً باید به والدین آموزش داده شود که بچه ها با امر آنها به نماز، نمازخوان نمی شوند بلکه در مرتبه نخست رفتار را به همه رفتارهای والدین و از جمله نماز خواندن جلب می کند. و در مرتبه دوم در شرایط و محیط پر از تعارض موجود فقط با برنامه ریزی ، دقت ، حوصله و محبت می توان فرزندان را به نماز جلب کرد.

17ـ در فیلم ها و نمایش ها باید نشان داده شود که یکی از عوامل صبر و تحمل ایفاگران نقش مثبت ، اهتمام به نماز است . واقعاً در این زمینه کوتاهی زیادی شده است . ما حتی یک نمونه کار قابل قبول در این زمینه سراغ نداریم . درحالی که مقاومت در برابر مشکلات و مصائب برای همه انسان ها در این عالم ضروری است و این امر بستگی زیادی با رابطه با خدا و به ویژه نماز دارد. که قرآن کریم نیز فرموده است : «واستعینوا بالصبر و الصلاة ان الله مع الصابرین .» 15

18ـ تلاش و برنامه ریزی شود تا نقش های مثبت و متدین که در فیلم ها ادای نماز می کنند از افراد معتقد و پایبند به امور شرعی انتخاب شوند تا علاوه بر آنکه نقش خود را طبیعی و تاثیرگذار ایفا می کنند از احساس تصنع و تزلزل در مخاطبان نیز جلوگیری شود. تصور کنیم اگر بیننده چند ماه قبل هنرپیشه ای را که اکنون نماز می خواند ایفاگر نقش فرد مؤمنی است ، در فیلمی خلاف این دیده باشد، چه تاثیر سوئی در باور، پذیرش و تاثیر این مخاطب پدید خواهد آمد.

19ـ نقش های مثبت در فیلم ها و به ویژه سریال ها در بسیاری اوقات خطا نمی کنند، خویشتن دار و با ظرفیت هستند و مانند آن ، معلوم هم نیست چگونه و چرا؟ یکی از راههای ترویج نماز و مؤثر و سازنده کردن فیلم ها این است که این روحیات و بسیاری از اخلاقیات باارزش دیگر را به نماز نسبت دهیم . آنگاه هم فیلم واقعی تر جلوه می کند که قهرمان فیلم واقعاً با تکیه بر اعتقاد و ایمان خود، خویشتن داری می کند و هم ترویج نماز صورت گرفته است . قرآن کریم نیز که بر این تاکید دارد: «ان الصلاة تنهی عنی الفحشاء المنکر.» 16

20ـ کسانی که عهده دار ساخت برنامه های ترویج و تبلیغ نماز هستند، به لحاظ اهمیت موضوع و روزآمدن کردن برنامه ها و اطمینان از تاثیرگذاری و رسیدن به نتیجه باید در جریان تحقیقات انجام شده در این خصوص قرار گیرند و از آنها استفاده کنند. بسا علاقه مندانی به نماز و ارزش های دینی باشند که بتوانند کارهای ارزنده ای در این باره انجام دهند، اما به هر دلیل با اعلام و فراخوان عمومی اعلام همکاری نکنند.
در این صورت باید با برسی آثار مؤلفان ، محققان ، مترجمان ، هنرمندان ، سازندگان فیلم ها، قصه نویس ها و مانند اینها از طرق مختلف استعدادهای خوب و توانا شناسایی شوند تا کار تبلیغ نماز در کشور از طریق رسانه به جریانی همه جانبه ، موفق و اثرگذار تبدیل شود.

پی نوشته

1ـ امام خمینی ، تحریرالوسیله ، ج 1، ص 244.

2ـ مولانا، حمید، گذر از نوگرایی ، ترجمه یونس شکرخواه ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی . 1371، صفحه 160.

3ـ امام خمینی ، آداب نماز، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، پ 372، صفحه 2

4ـ سخنان مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس و معاونان صدا و سیما، مورخ 13/4/79

5ـ حجة الاسلام محمدحسن نجفی ، مجله سروش ، 3 شهریور 1375

6ـ متن حکم اول مقام معظم رهبری به آقای دکتر علی لاریجانی مورخ 24/11/72

7ـ دکتر دادستان ، پریرخ ، نقش تلویزیون در شکل گیری و تقویت مفاهیم مذهبی و اخلاقی کودکان دوره ابتدایی ، مرکز تحقیقات ، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، 1377، صفحه 8

8ـ میرفخرایی ، مجید، متخصص صحنه پردازی ، مصاحبه در برنامه تلویزیونی شما و سیما. مورخ 28/3/78

9ـ دکتر نجاتی ، محمد عثمان ، قرآن و روانشناسی ، ترجمه عباس عرب ، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی ، 1369، صفحه 307

10ـ اسمی ، رضا، نقش نماز در بهداشت روانی فرد و جامعه ، مرکز تحقیقات صدا و سیما، 1377، صفحه 97.

11ـ قرآن کریم ، سوره حجر، آیه 56.

12ـ قرآن کریم ، سوره رعد، آیه 28.

13ـ قرآن کریم ، سوره طه ، آیه 124.

14ـ نظرسنجی از مردم تهران درباره نماز جمعه ، مرکز تحقیقات ، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، شماره های 4581378 و 4591378.

15ـ قرآن کریم ، سوره بقره ، آیه 45.

16ـ قرآن کریم ، سوره عنکبوت ، آیه 45.